NIỆM SƯ TỪ Ở LONG XUYÊN

 NIỆM SƯ TỪ Ở LONG XUYÊN

 

 

Có lần tôi ghé ngang trường Thoại Ngọc Hầu với dự định chụp vài tấm hình NIỆM SƯ TỪ trong khuôn viên trường, được khánh thành lại vào năm 2010 sau một thời gian dài bị phế bỏ từ sau 75. Rất may hôm ấy cũng là ngày trường tổ chức buổi lễ hàng năm - “Lễ Tri ân và Trưởng thành” -  cho các học sinh lớp 12. Nhờ thế tôi chụp được vài tấm hình rất có ý nghĩa.

 

Bước vào Niệm Sư Từ, tôi thích thú đọc đôi câu đối ghi trên vách gian thờ, vừa bằng chữ Hán vừa bằng chữ quốc ngữ, với nét chữ khá sắc sảo nhờ kỹ thuật điện toán:

Long môn cửu ngưỡng tri tân học

Xuyên thượng đồng thâm niệm cựu tình

Cũng phải cám ơn các quý vị góp công xây dựng lại ngôi từ này đã chua thêm chữ quốc ngữ trên từng chữ Hán, vì ngoài mặt tiền tôi cũng đã thấy câu đối nhưng khắc toàn bằng chữ Hán y như của Niệm Sư Từ ngày trước. Bây giờ còn mấy ai đọc được chữ Hán!

 

Một nhà giáo có tiếng ở Long Xuyên, vốn tinh thông chữ Hán , rất có lòng với Niệm Sư Từ và có một thời từng dạy tại trường Thoại Ngọc Hầu, đã dịch sát nghĩa từng chữ câu đối như sau: “Cửa Rồng (Long) ước vọng học điều hay đẹp. Bên dòng nước (cạnh bờ sông) cùng nhớ lại thâm tình ngày xưa”.

 

Hai chữ “Xuyên thượng” được thầy ấy dịch là “bên dòng nước” giúp ta lưu ý vị trí ngôi từ này được xây dựng cạnh bờ rạch Long Xuyên năm 1943  để tri ân các vị thầy của toàn tỉnh Long Xuyên (chứ không phải riêng các thầy của trường Thoại Ngọc Hầu). Niệm Sư Từ đầu tiên vốn nằm riêng lẻ một mình cho đến năm 1952 mới lọt vào bên trong vòng rào trường Thoại Ngọc Hầu mới được thành lập khi ấy.

Phải tra nhiều quyển tự điển, tham khảo ý kiến bạn-bè trong ngoài nước và trao đổi với một số vị tinh thông Hán học; nhờ thế càng nghiền ngẫm câu đối, tôi lại càng phát hiện ra nhiều cái hay ngoài lời dịch sát nghĩa của nhà giáo trên:

- Hai chữ “Long” và “Xuyên” được đặt vào đầu mỗi vế đối, tuy là một “thủ thuật”  khá thông thường nhưng cũng thể hiện quyết tâm của người viết câu đối muốn xác định đối tượng chính được đề cập ở tại ngay đất Long Xuyên, dầu phải chấp nhận việc mở đầu hai vế bởi “Long môn” và “Xuyên thượng” đối nhau không chỉnh theo luật bằng trắc và theo ngữ pháp.

- “Cửu ngưỡng” và “đồng thâm” không hoàn toàn đối nhau nhưng các chữ còn lại thì hoàn toàn đối nhau rất chỉnh về luật bằng trắc, về ngữ nghĩa và về ý nghĩa.

- Một đặc điểm quan trọng phải lưu ý là tuy được viết từ tiền bán thế kỷ trước bằng chữ Hán và nội dung ý nghĩa mang tinh thần Á Đông nhưng cả hai vế đối đều hoàn toàn không có yếu tố Nho giáo phong kiến Trung Hoa.

 

Cảm nhận cái hay của câu đối nên vì thấy chưa vừa lòng với lời dịch sát nghĩa, tôi  muốn đi xa hơn trong việc tìm hiểu thêm cái ý của bậc túc Nho nào đó từ bảy mươi năm trước đã viết để gửi gấm lại cho con cháu. Tôi sẽ thử trình bày suy nghĩ của mình, nhưng dầu sao đây cũng chỉ là ý kiến chủ quan cá nhân; rất mong nhận được những lời phê bình hữu ích để tôi học hỏi thêm.

Xét về giá trị văn hóa và tinh thần, Niệm Sư Từ là một kiến trúc thờ phượng khá độc đáo, hiếm thấy ở nơi khác, để tưởng nhớ các bậc tiên sư dạy học ở Long Xuyên đã quá vãng.  Tuy tại một số địa phương cũng có các Tiên Sư Miếu hoặc  trong nhiều ngôi đình vẫn có bài vị thờ Tiên Sư nhưng những vị Tiên Sư được thờ tại các đình, miếu đều là các ông tổ nghề nghiệp các tổ làng nghề địa phương… không phải các thầy dạy học chữ.

Tôi nghĩ ý nghĩa thật sự của câu đối phải nằm ngay trong mục đích xây dựng ngôi từ đó. Mục đích chính phải là nhắc nhủ những sĩ tử đất Long Xuyên  phải học hỏi cái hay của văn minh khoa học mới trong khi vẫn không quên  công lao các ân sư cũ. Do đó tôi có thêm vài ý:

- “Long môn” ngoài nghĩa đen là “cửa rồng”còn có nghĩa là “người đổ đạt”, là người “đã vượt long môn”.  Vậy theo tôi toàn bộ vế thứ nhất có thể hiểu là: “Những sĩ tử đã đỗ đạt vẫn hằng ngưỡng mộ những hiểu biết của cái học mới” .

 - “Xuyên thượng” tuy có  nghĩa là “trên sông”, nhưng nên hiểu là “trên vùng đất Xuyên” vì tên hai huyện Đông Xuyên và Tây Xuyên trước kia và Long Xuyên lúc xây dựng Niệm Sư Từ đều có chữ Xuyên viết theo Hán tự có nghĩa là “Sông”. Tác giả câu đối chắc chắn muốn xác định các sĩ tử thành danh đất Long Xuyên hơn là xác định nơi đứng tại Niệm Sư Từ. Vậy theo tôi vế thứ hai sẽ có nghĩa là: “Trên đất Xuyên cùng nhau tưởng nhớ sâu đậm công ơn Thầy cũ”.

Như vậy toàn câu đối nên được hiểu theo một ý liên tục là:

Những sĩ tử đã đỗ đạt trên đất Long Xuyên vẫn hằng ngưỡng mộ cái biết của nền học thuật học mới và cùng nhau tưởng nhớ sâu đậm đến công ơn Thầy cũ .

Tôi còn muốn đi xa hơn bằng cách bàn thêm về hai chữ “cửu ngưỡng”, ngoài nghĩa đen là “hằng ngưỡng mộ”, còn là tiếng dùng xã giao để khen tặng nhau; như khi nói “cửu ngưỡng đại danh” là muốn nói “từ lâu tôi vẫn nghe danh tiếng của ngài”. Nếu hiểu như thế thì có thể thêm chữ “thành danh” sau “đã đỗ đạt”.

Những sĩ tử đã đỗ đạt thành danh trên đất Long Xuyên vẫn hằng ngưỡng mộ cái biết của nền học thuật học mới và cùng nhau tưởng nhớ sâu đậm đến công ơn Thầy cũ 

Tuy có thể đã đi quá xa ý nghĩa thật sự của câu đối nhưng tôi vẫn nghĩ rằng các bậc túc Nho của chúng ta ngày trước lúc nào cũng thâm thúy! Dầu sao tôi vẫn thích biết ngọn ngành vấn đề như sách Đại học đã viết:”Vật hữu bản mạt, sự hữu thủy chung, tri sở tiên hậu, tắc cận đạo hĩ” (Vật có gốc ngọn, sự có đầu đuôi; khi con người biết có trước có sau là gần đạt được đạo).

 

Cũng nên biết thêm là mười năm sau Niệm Sư Từ Long Xuyên, trên hai trụ cổng của trường  Pétrus Ký Sài Gòn được khắc hai câu đối khác:

Khổng Mạnh cương thường tu khắc cốt

Tây Âu khoa học yếu minh tâm

Như vậy tuy đều xuất hiện cách nay đã hơn nửa thế kỷ nhưng ở hai địa phương xa cách nhau; cả hai câu đối trên của hai nơi đều nêu bật được cái tinh thần kết hợp của con người Việt chúng ta giữa một bên là yêu cầu học được cái mới của văn minh tây phương và một bên là yêu cầu gìn giữ những nét đẹp của truyền thống dân tộc và đạo lý cổ truyền đông phương.

Khi so sánh hai câu đối tôi nhận ra  cái hay hơn và giá trị lâu dài hơn của câu đối Niệm Sư Từ:

- Tuy xét về hình thức, câu đối trước cổng trường Pétrus Ký  rất chỉnh, cả về ý lẫn về từ, đối nhau thật chỉnh từng chữ; câu đối của Niệm Sư Từ do bị gượng ép trong ý muốn lấy hai từ “Long” và “Xuyên” đặt vào đầu hai câu nên cũng có đối, nhưng lại có phần không  được chỉnh cả về ý lẫn về ngữ pháp.

- Nhưng xét về ý nghĩa thì câu đối của Niệm Sư Từ tuy có “cổ” hơn mười năm nhưng đến nay vẫn còn nguyên giá trị so với câu trước cổng trường Pétrus Ký. “Long môn cửu ngưỡng” vẫn còn nguyên giá trị vì ngày nay ta vẫn tiếp tục có được những người đỗ đạt cao, thật sự thành danh,  và chắc chắn là có “tri tân học”. Còn “Khổng Mạnh cương thường” thì đến nay có nhiều yếu tố đã lạc hậu, không còn cần phải “tu khắc cốt”nữa!

Dầu sao, nói chung cả hai câu đối đều có ý nghĩa, đều thể hiện cái nét văn hóa của một thời. Nhưng đến một thời… cả hai đều bị phế bỏ!

 

Và thời nay, có điều nên lưu ý! Đó là, bên cạnh những hoạt động dịch vụ, mua bán, mê tín… đang bôi bẩn hình ảnh của những nơi tôn nghiêm thì cùng lúc,  với phong trào xây dựng và tôn tạo những nét văn hóa cũ, tại vài nơi có những công trình xây dựng có ghi chữ Hán, nhưng lại bị những nhà thông hiểu Hán học cho là đã chọn lầm chữ, chọn chữ  không đúng ngữ nghĩa…! Và tại vài công trình xây dựng khác có ghi những câu đối thật “hoành tráng”… nhưng lại bị những người am hiểu câu đối cho rằng ý không được hay và đối không được chỉnh!

 

Bây giờ tuy việc phục dựng một số giá trị văn hóa cổ là cần thiết, nhưng phải nhớ rằng khi làm công việc văn hóa, chúng ta không phải chỉ hãnh diện phô trương phần hình thức để mà có thể “xuề xòa” với những giá trị tinh thần; cũng như không phải vì mục đích thương mại mà có thể làm hoen ố những giá trị văn hóa cần gìn giữ.

 

Tháng 5/ 2014